اقتصاد اجتماعی چیست و چگونه بر جامعه تأثیر می‌گذارد؟

اقتصاد اجتماعی چیست؟

اقتصاد اجتماعی یا اقتصاد جامعه‌شناختی، شاخه‌ای از علم اقتصاد است که به بررسی تعامل میان رفتارهای اجتماعی و فعالیت‌های اقتصادی درون یک جامعه می‌پردازد. این رشته مطالعه می‌کند که چگونه گروه‌های اجتماعی یا طبقات اقتصادی مختلف تصمیمات اقتصادی خود را اتخاذ کرده و با یکدیگر تعامل دارند.

درک اقتصاد اجتماعی

اقتصاد اجتماعی نظریه‌های سنتی اقتصادی را در مسائل اجتماعی به کار می‌گیرد و بر این فرض استوار است که افراد تصمیمات خود را بر پایه منافع و انگیزه‌ها به‌صورت منطقی اتخاذ می‌کنند. این رویکرد که توسط اقتصاددانانی مانند «گری بکر» توسعه یافت، تحلیل اقتصادی را به حوزه‌هایی نظیر جرم، ازدواج و آموزش گسترش داد و این تصمیمات را به عنوان معاملات اقتصادی متأثر از هزینه و فایده در نظر گرفت.

این رشته با اقتصاد نهادی ارتباط نزدیکی دارد؛ اقتصادی که نقش نهادها (مانند قوانین، آداب، و هنجارهای اجتماعی) را در شکل‌گیری رفتار اقتصادی بررسی می‌کند. اقتصاد اجتماعی با تمرکز عمیق‌تر بر اثر این نهادها و هنجارها بر گروه‌های اجتماعی مختلف، بر مبنای همان اصول اقتصاد نهادی بنا شده است.

همچنین اقتصاد اجتماعی با حوزه‌هایی چون اقتصاد رفتاری و روان‌شناسی اجتماعی در ارتباط است. این رشته‌ها فرضیه «رفتار منطقی کامل انسان» را به چالش می‌کشند. اقتصاد اجتماعی با ترکیب دیدگاه‌های آن‌ها بررسی می‌کند که چگونه هویت اجتماعی، فرهنگ، و نابرابری‌های ساختاری، تصمیمات اقتصادی گروه‌های مختلف را شکل می‌دهد.

تأثیر اقتصاد اجتماعی بر جامعه

مطالعه اقتصاد اجتماعی می‌تواند از طریق تأثیر بر رفتارها، تصمیمات سیاستی و دسترسی به منابع، بر جامعه اثر بگذارد. برای نمونه، آگاهی از پایین بودن سواد مالی در میان مردم موجب شد دولت‌ها و سازمان‌های غیردولتی، برنامه‌های آموزشی ویژه‌ای در زمینه بودجه‌بندی، پس‌انداز و مدیریت اعتبار طراحی کنند؛ ابتکاراتی که ریشه در مطالعات اقتصاد اجتماعی دارند.

یکی از مهم‌ترین تأثیرات اقتصاد اجتماعی، بررسی نابرابری درآمد و تحرک اقتصادی است. تفاوت در آموزش، فرصت‌های شغلی و شبکه‌های اجتماعی سبب ایجاد شکاف در درآمد و ثروت می‌شود. افرادی که در خانواده‌های مرفه متولد می‌شوند، معمولاً به آموزش، خدمات درمانی و فرصت‌های شغلی بهتری دسترسی دارند و این امر موجب تداوم نابرابری می‌شود. تحلیل این روندها به مؤسسات آموزشی و نهادهای سیاست‌گذار کمک می‌کند تا حمایت‌های هدفمند، مانند بورسیه‌های ویژه برای گروه‌های کم‌برخوردار، ایجاد کنند.

رفتار مصرف‌کننده نیز از دیگر حوزه‌هایی است که اقتصاد اجتماعی بر آن اثر می‌گذارد. هنجارهای اجتماعی، نفوذ همسالان و تبلیغات، الگوهای خرج و پس‌انداز افراد را شکل می‌دهد. برای مثال، در جوامعی که بر امنیت مالی تأکید دارند، میزان پس‌انداز بالاتر است، در حالی که در اقتصادهای مصرف‌محور، سطح بدهی و هزینه‌ها بیشتر است.

افزون بر این، بسیاری از سیاست‌های دولتی بر پایه اصول اقتصاد اجتماعی طراحی می‌شوند تا تعادلی میان رشد اقتصادی و رفاه اجتماعی برقرار شود. قوانینی مانند حداقل دستمزد، بیمه بیکاری و خدمات درمانی عمومی با هدف حمایت از اقشار کم‌درآمد و کاهش فقر تدوین می‌شوند؛ سیاست‌هایی که مستقیماً از چارچوب‌های اقتصاد اجتماعی الهام می‌گیرند.

اقتصاد اجتماعی و طبقات اجتماعی

اقتصاد اجتماعی رابطه میان ساختارهای اقتصادی و طبقات اجتماعی را بررسی می‌کند و نشان می‌دهد که تصمیمات مالی افراد چگونه از منابع و شرایط اجتماعی آنان تأثیر می‌پذیرد. طبقه اقتصادی، میزان دسترسی به خدمات اساسی مانند اشتغال و مراقبت‌های بهداشتی را تعیین می‌کند؛ افراد مرفه از فرصت‌های بیشتری برخوردارند، در حالی که اقشار کم‌درآمد غالباً برای تأمین نیازهای اولیه با دشواری مواجه‌اند، که این امر نابرابری را تداوم می‌بخشد و مانع تحرک اجتماعی می‌شود.

همچنین ارزش‌های فرهنگی و تأثیرات اجتماعی در شکل‌گیری رفتار اقتصادی نقش دارند. برخی گروه‌ها بر انباشت ثروت در بلندمدت تمرکز می‌کنند، در حالی که گروه‌های دیگر بر تأمین نیازهای فوری تأکید دارند؛ انتخاب‌هایی که غالباً به سطح امنیت اقتصادی و میزان حمایت‌های دولتی یا اجتماعی بستگی دارد.

نمونه‌هایی از اقتصاد اجتماعی در عمل

یکی از نمونه‌های بارز اقتصاد اجتماعی، نقش بیمه بیکاری در دوران همه‌گیری کووید-۱۹ بود. در سال ۲۰۲۰، این مزایا نرخ فقر در ایالات متحده را ۱/۴ واحد درصد کاهش داد و مانع از سقوط حدود ۴/۷ میلیون نفر به زیر خط فقر شد.

سازمان همکاری و توسعه اقتصادی (OECD) نیز اثرات اقتصادی و اجتماعی «دولت باز» را بررسی کرده است. مطالعات این سازمان نشان می‌دهد که شفافیت و پاسخ‌گویی باعث افزایش اعتماد عمومی، کاهش فساد، و تقویت رشد اقتصادی از طریق بهبود فضای کسب‌وکار می‌شود.

نمونه دیگر، توسعه اقتصاد چرخشی است؛ مدلی اقتصادی که با هدف کاهش پسماند و آلودگی، بر بازیافت و استفاده مجدد از منابع تمرکز دارد. در سال ۲۰۲۴، نرخ چرخش جهانی (یعنی سهم مواد بازیافتی یا استفاده‌مجدد در اقتصاد جهانی) برابر با ۷/۲٪ بود، در حالی که در سال ۲۰۱۸ این رقم ۹/۱٪ بود.

همچنین کسب‌وکارهای اجتماعی نمونه‌ای از کاربرد عملی اقتصاد اجتماعی‌اند. این نوع کسب‌وکارها اهداف اجتماعی را در کنار پایداری مالی دنبال می‌کنند. برای مثال، شرکت Warby Parker برای هر عینکی که می‌فروشد، یک عینک به نیازمندان اهدا می‌کند، که نمونه‌ای از ترکیب سود اقتصادی با مسئولیت اجتماعی است.

جمع‌بندی

اقتصاد اجتماعی به بررسی ارتباط میان رفتار اجتماعی و فعالیت اقتصادی می‌پردازد و تحلیل می‌کند که گروه‌های مختلف اجتماعی چگونه تصمیمات مالی خود را اتخاذ می‌کنند. یافته‌های این حوزه در بهبود سیاست‌گذاری، ارتقای رفاه اجتماعی و گسترش عدالت اقتصادی نقش کلیدی دارد. در نهایت، اقتصاد اجتماعی ابزاری مؤثر برای شناسایی و کاهش نابرابری‌های ساختاری و حرکت به‌سوی نظام‌های اقتصادی پایدار و فراگیر است.